سیدمسعود راد - روان‌شناس رفتارهای درست تربیتی انتقادپذیری

گويند: فردی به خانه‌ی دوستش رفت و چند شبانه‌روز مهمان او بود؛ تا این‌که صاحب‌خانه و همسرش کم‌کم از پذیرایی او خسته شدند اما مهمان خیال رفتن نداشت. روزی خانم خانه به همسرش گفت: «من فکری کرده‌ام! امروز وقتی از بیرون آمدی، شروع به کتک زدن من کن و بگو چرا به کارهای خانه نمی‌رسی؟

چرا... و خلاصه هی بهانه بگیر. بعد، من پیش مهمان می‌روم و می‌پرسم، شما که چند روز مهمان ما بوده‌ای و امروز می‌خواهی بروی بین ما قضاوت کن و بگو که آیا از من بدی دیده‌ای؟ شاید به این ترتیب خجالت بکشد و برود.»
مرد پذیرفت و همان‌طور که قرار گذاشته بودند رفتار کرد و زن نیز همان سؤال را از مهمان پرسید. مهمان در پاسخ گفت: «نه به خدا، من که چند روزی است مهمان شما هستم و چندین روز دیگر هم خواهم بود، از چشم خودم بدی دیده‌ام، ولی از شما نه!»
نکته‌ی ظریف: بعضی از والدین «لجبازی» را به فرزندان خود می‌آموزند ولی اگر فرزندشان با خود آن‌ها چنین رفتاری داشته باشد هرگز نمی‌پذیرند و تاب نمی‌آورند و آن‌ها را یک‌دنده و لجباز می‌خوانند.
یک‌دنده و لجباز
لجبازی، به معنای این است که فردی حرفی بزند یا کاری انجام دهد که می‌داند باعث ناراحتی یا عصبانیت طرف مقابلش می‌شود و مدام این کار را ادامه دهد و از انجام آن لذت هم ببرد. به‌طورکلی، فرزندان ما در سنین کودکی و نوجوانی یعنی از سن پنج سالگی به بعد، لجبازی را از ما والدین می‌آموزند. بیشتر لجبازی‌ها از یک مخالفت ساده آغاز می‌شود و با مخالفت‌های بعدی ادامه می‌یابد. اگر ما به علت مخالفت پی ببریم، می‌توانیم از ادامه‌ی مخالفت، لجبازی و یک‌دند‌گی جلوگیری کنیم.
وقتی ما با همسرمان لجبازی می‌کنیم و فرزندمان شاهد رفتارمان است، باید انتظار داشته باشیم او هم در زمانی نه‌چندان دور همین رفتار را داشته باشد. زمانی هم که فرزندمان با فرامین ما مخالفت می‌کند اگر به «علت» مخالفت‌هایش پی نبریم، ناخودآگاه او را به لجبازی و یک‌دند‌گی وادار می‌کنیم. برای مثال همه‌ي ما می‌دانیم که زن و شوهر گاهی به زمانی برای انتقال از تنش به آرامش نیاز دارند، در این زمان انتقال بهتر است تا حد ممکن فرد مورد سؤال واقع نشده و از وی درخواست انجام کاری نداشته باشید. یک نوشیدنی یک دوش آب گرم، مطالعه‌ی روزنامه و مجله‌ی هفتگی یا مدت کوتاهی در سکوت دراز کشیدن، آرامشی ایجاد می‌کند که به کیفیت زندگی خانوادگی به‌طور قابل توجهی می‌افزاید. حال فرض کنید که مردی به محض این‌که از محیط کار به خانه می‌آید، همسرش بی‌درنگ از او بخواهد کاری را انجام دهد یا مدام از او سؤال کند؛ در این صورت پاسخی جز مخالفت آشکار، یک‌دند‌گی و لجبازی همسرش دریافت نمی‌کند و آزرده می‌شود یا این‌که تصور کنید خانمی که به‌خاطر کار زیاد در منزل یا بیرون خسته شده است و برای انجام کارهایی مثل آشپزی و سایر امور منزل توان ندارد، ممکن است با درخواست‌های شوهرش مخالفت و لجبازی کند.
بی‌توجهی به «علت مخالفت» یا به اصطلاح «درک نکردن شرایط جسمی و روحی طرف مقابل»، باعث به‌وجود آمدن یک‌دند‌گی و لجبازی در فرد می‌شود. این‌گونه رفتارها در حضور فرزندان لجبازی را به آن‌ها آموزش می‌دهد و آن‌ها نیز در مواردی که شرایط جسمی یا روحی‌شان درک نشود، به لجبازی پرداخته و به اصطلاح «یک‌دنده»‌ می‌شوند.
روش خودانتقادی
در بسیاری از خانواده‌ها، جروبحث والدین با فرزندان در هنگام خواب دیوانه‌کننده است. در چنین مواقعی فرزندان و والدین بی‌جهت به یکدیگر لطمه‌ي روحی وارد می‌کنند. کودکان می‌کوشند تا حد ممکن بیدار بمانند؛ اما والدین از آن‌ها می‌خواهند هرچه زودتر بخوابند. هنگام خواب یکی از مهم‌ترین موقعیت‌های ایرادگیری برای والدین و بهانه‌گیری و طفره رفتن برای کودکان محسوب می‌شود. امروزه خوابیدن کودکان  با دلهره و ترس‌های زیادی همراه است. کوکان پنج یا شش سالگی تا سنین نوجوانی یا حتی جوانی نیاز دارند لحظات قبل از خواب را در گفتگو با والدین یا برادر و خواهر یا حتی دوستانشان بگذرانند. در سنین پایین سرگرم کردن فرزند با قصه و خواندن شعر و داستان و در سنین بالاتر و نوجوانی، سخن گفتن معمولی و امید دادن به کودک و نوجوان و کم کردن اضطراب او، لازم و ضروری است. اگر والدین به علت اصلی لجبازی‌های فرزندان خود پی ببرند در آن صورت با برطرف کردن علت می‌توانند آنان را از لجبازی دور کنند. فرزندان اغلب در هنگام گرسنگی، قبل از خواب، قبل از رفتن به مدرسه، بعد از بلند شدن از خواب، قبل از رفتن به مهمانی، بیشتر لجبازی می‌کنند. فهمیدن علت لجبازی بسیار اهمیت دارد. کودکی که گرسنه است و هنوز غذا حاضر نیست با خوردن کمی تنقلات آرامش پیدا می‌کند یا قبل از رفتن به مدرسه اگر والدین درباره‌ی امتحان، درس و کلاس و مدرسه با او سخن نگویند و میز صبحانه را به میز محاکمه تبدیل نکنند، بچه‌ها کمتر لجبازی می‌کنند. بعد از بلند شدن از خواب و قبل از رفتن به مهمانی هم اگر به آن‌ها فرصت داده شود و از کارهایشان ایراد گرفته نشود، لجبازی نخواهند کرد.  
نتیجه: خودانتقادی و اصلاح رفتار، باعث تغییر رفتار در فرزندان می‌شود. لجبازی، یکی از مواردی است که با اصلاح این رفتار در خود می‌توانیم اصلاح آن را در فرزندمان مشاهده کنیم. گاهی فرزندان درک نمی‌شوند و با ما به مخالفت می‌پردازند و این مخالفت آنقدر ادامه می‌یابد که ما نام آن را «لجبازی» می‌گذاریم. لجبازی تنها با روش «خودانتقادی» قابل اصلاح است. موقعیت‌های مناسب برای اجرای این روش، پیش از خوابیدن فرزندان و بعد از برخاستن از خواب،‌ هنگام گرسنگی،‌ هنگام رفتن به مدرسه و قبل از رفتن به مدرسه و هنگام خوردن صبحانه است.